Podstawowe strategie wspierania rozwoju psychicznej odporności w okresie dzieciństwa i adolescencji.

Zagadnienie dziecięcej odporności psychicznej jest przedmiotem dużego zainteresowania przedstawicieli wielu dziedzin naukowych, w tym nauk biologicznych i humanistycznych.

Początkowo zagadnienie to zgłębiano w kontekście dzieci i młodzieży z grupy tzw. wysokiego ryzyka, tj. pochodzących z rodzin dysfunkcyjnych, doświadczających wielu sytuacji kryzysowych, u których zasób doświadczeń jest tak ubogi i tak mało zróżnicowany, że nie pozwala im ani na aktywne i efektywne dopasowanie otoczenia do siebie, ani efektywne spełnianie wymogów tego otoczenia.

Pojęcie odporności psychicznej odnosiło się do tych spośród nich, którzy pomimo przeciwności losu potrafili z powodzeniem realizować kolejne zadania rozwojowe, formułować cele życiowe i dążyć do ich urzeczywistnienia.

W tym kontekście odporność psychiczna oznaczała takie cechy osobowości lub zdolności, dzięki którym mogły oderwać się od niekorzystnych doświadczeń i elastycznie przystosowywać się do coraz to nowych życiowych okoliczności.

Na podstawie późniejszych badań udowodniono, iż właściwości te mają charakter uniwersalny i występują u większości dzieci i dorosłych.

U podstaw wszelkich poszukiwań, czy to natury teoretycznej, czy empirycznej, leży ogólne założenie, że każde dziecko jest zdolne do wzmocnienia swojej odporności psychicznej, która skutecznie pozwoli mu radzić sobie ze stresem, codziennymi wyzwaniami, utrzymać równowagę w sytuacjach niepowodzeń, zagrożeń i traum, a ponadto formułować realistyczne cele oraz nawiązywać satysfakcjonujące relacje z innymi, oparte na szacunku tak do samego siebie, jak i innych.

Intensywne poszukiwania intencjonalnych sposobów kształtowania odporności psychicznej u dziecka poskutkowały skonstruowaniem programów nietylko wzmacniających indywidualne i środowiskowe aktywa dziecka, ale również redukujących czynniki ryzyka. Programy te zbudowano z myślą o modyfikacji postępowania rodziców, nauczycieli i innych profesjonalistów, jak również samych dzieci. Mają one charakter promujący czy też prewencyjny oraz korygujący- naprawczy.

Ze względu na złożoność treści pojęcia „odporność psychiczna” trudno jest jednoznacznie wskazać wszystkie czynniki warunkujące jej rozwój. Przyjmuje się, iż jest ona wypadkową czynników indywidualnych i środowiskowych.

Wśród czynników indywidualnych,które leżą u podstaw skutecznego radzenia sobie w obliczu negatywnych wyzwań życia wylicza się:

• cechy temperamentu

• procesy poznawcze

• umiejętności społeczne

Do czynników środowiskowych zalicza się najbliższe otoczenie dziecka, w tym rodzinę i szkołę oraz formalne i nieformalne zespoły rówieśnicze.

Czynniki indywidualne można szerzej opisać w sposób następujący:

• pozytywny obraz samego siebie

• pewność siebie

• wysoki poziom kompetencji emocjonalnych/ regulacja emocjonalna

• wysoka inteligencja

• ekstrawersja

• refleksyjność

• realistyczna ocena otoczenia

• sprawności społeczne

• zdolność zjednywanie sobie sympatii innych

• kompetencje w zakresie ról normatywnych

• pozytywne uwrażliwienie na innych

• empatia

• umiejętności słowno- komunikacyjne

• zaufanie do ludzi jako zasobów

• poczucie humoru

• nadzieja

• rozpoznane talenty i osiągnięcia

• edukacyjne aspiracje/szkolne zaangażowanie

• poczucie ukierunkowania lub celu

• proaktywność

• silne poczucie sprawstwa i roli własnej podmiotowości

• identyfikacja z tradycyjnymi wierzeniami, wartościami

• silna, pozytywna tożsamość etniczna

• wiara/przynależność do religii

• uczestnictwo w życiu religijnym*

Rodzice i opiekunowie, jako system najbliższy dziecku odgrywają główną rolę w rozwoju odporności psychicznej dziecka. Ich postawy i strategie wychowawcze rzutują na obraz siebie, jaki buduje i pielęgnuje w sobie dziecko.

Zachowania rodziców rozwijające odporność psychiczną dziecka:

• są empatyczni wobec dziecka

• komunikują się w sposób otwarty, aktywnie słuchają

• zmieniają strategie wychowawcze, które nie działają

• akceptują dziecko bezwarunkowo

• stawiają realne wymagania

• pozwalają doświadczyć sukcesu

• wykorzystują mocne strony dziecka

• pomagają wyciągnąć pozytywne wnioski z popełnionych błędów

• pozwalają doświadczyć odpowiedzialności

• angażują w pomaganie innym

• zapewniają jasne, konsekwentnie przestrzegane zasady

• wzmacniają częściej pozytywnie niż negatywnie przez stosowanie kar

• wspierają w samodzielnym rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu decyzji*

Od czasów powstania edukacji powszechnej przyświeca szkole idea wyrównywania szans rozwojowych i neutralizowania społecznych nierówności. Ścisły związek szkoły ze środowiskiem lokalnym, w tym rodziną, stwarza okazję do rozwijania systemów wychowawczych, odpowiadających na realne potrzeby dzieci i młodzieży.

Bliski kontakt i współpraca szkoły z osobami znaczącymi w życiu dziecka pozwalają na kształtowanie spójnego i skutecznego systemu wychowawczego dającego wsparcie uczniom w radzeniu sobie ze stresem i frustracją, wzmacniającego ich umiejętności społeczne i samoregulacyjne oraz rozumienia związków między oczekiwaniami wobec uczniów, jakością wzajemnych relacji a ich zachowaniem.

Stabilność środowiska szkolnego, jego jasna struktura, przewidywalność, ciągłość funkcjonowania- to wszystko pomaga dzieciom w radzeniu sobie z ewentualną niestabilnością innych systemów, w tym systemu rodzinnego. Natomiast częste zmiany szkół, miejsca zamieszkania, jak i same przejścia do kolejnych etapów edukacji, utrudniają je.

Oddziaływania szkoły skierowane na wzmocnienie stabilności środowiska szkolnego, działania wzmacniające współpracę szkoła- dom, aktywizujące system rodzinny i rozwijające jego kompetencje wychowawcze, znacznie zwiększają szanse skutecznej realizacji kolejnych zadań rozwojowych dziecka.

Dla wielu badaczy głównym elementem zasobów odporności psychicznej dziecka są umiejętności społeczne i emocjonalne. Coraz częściej sugeruje się, iż w procesie edukacji niesłychanie ważny jest rozwój kompetencji społeczno-emocjonalnych wśród uczniów.

Współczesny świat na nowo odkrywa wartość umiejętności społecznych oraz bogactwo różnorodności kulturowej w kontekście edukacyjnym.

Uczniowie dzięki nabywaniu kompetencji społeczno-emocjonalnych są bardziej zmotywowani do nauki, lepiej radzą sobie z porażkami, lepiej internalizują sukcesy. To znaczy, że uczą się nie tylko na porażkach, ale i na sukcesach, a to wbrew pozorom nie jest takie proste. Potrafią skuteczniej komunikować się z nauczycielem, przez co dostają od niego lepsze wsparcie.

Bardzo wyraźny jest trend, który kładzie nacisk na stworzenie w szkole przyjaznego klimatu. Ten trend jest promowany w wielu krajach zachodnich, gdzie pokazuje się, że szkoła to nie tylko fabryka do produkowania świadectw.

Ważne jest nie tylko to, czego się uczymy, ale także w jakich warunkach. Dlatego tak istotne jest zadbanie o dobry klimat szkoły, o komfort emocjonalny uczniów.

Kompetencje społeczne dziecka są rezultatem interakcyjnego wpływu pozytywnych doświadczeń socjalizujących oraz rozwijających się zdolności poznawczych i określają jego zdolność samodzielnego stosowania posiadanych umiejętności z uwzględnieniem zinternalizowanego systemu wartości, opierając się na kategoriach odpowiedzialności i autonomii.

W języku potocznym wyrażenie kompetencje społeczne kojarzy się z umiejętnością życia wśród ludzi, w tym współpracy z innymi. W niektórych kontekstach kompetencje społeczne rozumie się też jako umiejętności interpersonalne.

Składają się na nie:

• znajomość zasad komunikacji niewerbalnej

• świadoma autoprezentacja

• umiejętne prowadzenie rozmów (słuchanie, przetwarzanie informacji, przekonywanie, negocjowanie)

• asertywność

• radzenie sobie z emocjami

• efektywne działanie w sytuacjach konfliktowych

• zarządzanie czasem

• umiejętność przystosowania się

• umiejętność pracy zespołowej

• zdolności przywódcze

• stymulowanie rozwoju innych

• skoncentrowanie na rozwiązania

Prawidłowo rozwinięte kompetencje pozwalają jednostce silniej angażować się w zachowania społeczne, a dzięki temu tworzyć trwałe związki międzyludzkie.

Dr P. Smółka definiuje kompetencje społeczne jako „umiejętności warunkujące sprawne zarządzanie sobą i wysoką skuteczność interpersonalną.”*

Według niego w czasie nieustannie zachodzących zmian, w tym w sposobie zarządzania ludźmi oraz pod względem kierowania własną karierą zawodową, kompetencje społeczne stanowią dziś nieodłączny element cv. Rozwój i stałe doskonalenie kompetencji społecznych z punktu widzenia pracownika są koniecznością w drodze do osiągnięcia sukcesu na dzisiejszym rynku pracy.

Kompetencje interpersonalne to dziś jedne z najważniejszych kompetencji zawodowych.

„Nie ma dziecka pewnego siebie, które nie otrzymało najpierw zaufania od innych. W przeciwnym razie będzie to co najwyżej fałszywa pewność siebie, co w rzeczywistości jest oznaką niepewności. Zaufanie do siebie budujesz jako dziecko w konfrontacji z innymi, kiedy dostajesz pozwolenie od rodziców i innych dorosłych, aby móc doprowadzać sprawy do końca. Ale to jest jeszcze łatwa część, albowiem prawdziwego zaufania do siebie uczysz się dopiero wtedy, kiedy masz możliwość doświadczenia porażki. Kiedy wiesz, że nawet jak upadniesz i zawiedziesz innych, to Twoja próba nadal będzie doceniona.

To nie sam wynik jest najważniejszy.

Musimy więc pozwolić dzieciom upadać, ponieważ uczenie się to doświadczanie porażek, a doświadczanie porażek to uczenie się.”

Steven Pont

ontwikkelingspsycholoog en gedragstherapeut

* źródło:, „Wokół fenomenu resilience. O znaczeniu pozytywnej adaptacji i możliwościach jej wspierania u dzieci i młodzieży.”, Dr Renata Stefańska- Klar, Uniwersytet Śląski w Katowicach

* źródło: „Psychologia zdrowia dzieci i młodzieży. Perspektywa kliniczna. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod redakcją Władysławy Pileckiej

* źródło: „Kompetencje społeczne. Metody pomiaru i doskonalenia umiejętności interpersonalnych.”, Dr Paweł Smółka, Wolters Kluwer

Z pasji do ludzi,

mamaijacoach